فضای مجازی ، فناوری های ارتباطی و عاملیت انسانی

نوشته: مسلم دهقانی

در جهان امروز، ابزارهای ارتباطی چون تلفن‌های همراه، لپ‌تاپ‌ها، تبلت‌ها و فضای مجازی، همچون آینه‌هایی‌اند که نه تنها تصویر بیرونی ما را بازتاب می‌دهند، بلکه کیفیت زیست روانی، اجتماعی و فرهنگی‌مان را نیز آشکار می‌سازند. این ابزارها، در ذات خود بی‌گناه‌اند؛ نه مسببِ حواس‌پرتی‌اند، نه عاملِ بدخوابی یا اضطراب. آنچه اختلال می‌آفریند، شیوه‌ی مواجهه‌ی ما با آن‌هاست—نحوه‌ی تنظیم رفتار، عادت‌ها، و میزان وابستگی ذهنی و رفتاری‌مان.

از منظر روان‌شناسی وجودی، این ابزارها می‌توانند بستری برای رشد، آگاهی و گسترش اندیشه باشند، اگر با انتخاب آگاهانه و مسئولانه به کار گرفته شوند. اما در غیابِ خودآگاهی، همین ابزارها بدل می‌شوند به محرک‌های اضطراب، انزوا، و گسست از تجربه‌ی زیسته. ذهنی که بی‌وقفه در جریان محتواهای وارداتی غوطه‌ور است، فرصت تأمل، مکاشفه و بازآفرینی را از دست می‌دهد.

در جامعه‌ی ایران، این فناوری‌ها نه از دلِ نیازهای بومی، بلکه در امتدادِ مدرنیزاسیونِ وارداتی و در بستر فرهنگی‌ای محافظه‌کار و گاه متناقض وارد شده‌اند. فضای مجازی، محصولِ جوامعی‌ست با ساختارهای اجتماعی و روانی متفاوت، و ما بدون آمادگی کافی، در معرضِ سیلی از محتواهایی قرار گرفته‌ایم که نه با زیست‌جهان‌مان همخوان‌اند، و نه با نظام آموزشی‌مان هم‌راستا.

از منظر روان‌شناسی اجتماعی، این ناهماهنگی فرهنگی و آموزشی، موجب شکل‌گیری الگوهای رفتاری ناسازگار، مقایسه‌های مخرب، و احساس ناکامی جمعی می‌شود. در چنین شرایطی، آموزشِ سواد رسانه‌ای، تربیتِ روانی برای استفاده‌ی هدفمند از فناوری، و بازتعریفِ نسبتِ ما با ابزارهای ارتباطی، ضرورتی حیاتی‌ست.

این ابزارها، اگر با آگاهی فرهنگی و تربیت روانی همراه شوند، می‌توانند به ابزاری برای توانمندسازی فردی و اجتماعی بدل گردند. اما اگر صرفاً مصرف شوند، بدون درک زمینه‌های تولیدشان و بدون تنظیم رابطه‌ای متعادل با آن‌ها، نه تنها اختلال می‌آفرینند، بلکه شکاف‌های روانی و اجتماعی را نیز تعمیق می‌کنند.

پس، مسئولیت با توست—با ذهنی که می‌اندیشد، با اراده‌ای که انتخاب می‌کند، و با فرهنگی که می‌تواند خود را بازآفرینی کند. ابزارها تنها ابزارند؛ این تویی که معنا می‌بخشی، یا معنا را از دست می‌دهی.